Mr. Spong. Verdediging en bewijs in moordzaken

Grote belangstelling voor de lezing van mr. Gerard Spong: "Verdediging en bewijs in moordzaken" (29-11-2013)

Dit jaar is mr. Gerard Spong 40 jaar strafadvocaat. Ter viering van deze mijlpaal kreeg hij onlangs een liber amicorum aangeboden (getiteld ‘Meesterlijk’).

Mr. Spong schreef zelf de non-fictie thriller ‘De Breuk’, over de beruchte Nuenense moordzaak, die in hoger beroep eindigde in vrijspraak.

Op 29 november (2013) heeft hij een – door Simon van der Aa georganiseerde – presentatie gegeven voor studenten van de RuG, en ging hij met name in op het werk van de advocaat in moordzaken: waaruit bestaat een sectierapport en welke soorten bewijsmateriaal treft een advocaat in moordzaken aan? Wat kan een druppel bloed ons vertellen? Welke afwegingen spelen bij de keuze van de proceshouding van de verdachte? En hoe bewaakt de Hoge Raad het zo belangrijke onderscheid tussen moord en doodslag?

Na deze presentatie heeft mr. Henk Dijkstra, advocaat-generaal bij het Hof Leeuwarden/Arnhem, het boek De breuk kort besproken en gaf hij zijn visie op de ideeën en opvattingen die in dat boek werden beschreven.

Na een pauze gingen mr. Spong en mr. Dijkstra met elkaar in discussie, waarbij ook het publiek in de zaal de gelegenheid kreeg daarin actief te participeren door het stellen van vragen.

Na afloop was er de mogelijkheid een door mr. Spong gesigneerd exemplaar van De breuk aan te schaffen.

Mij was gevraagd die avond als ‘moderator’ op te treden en de aftrap van de avond te geven met een korte inleiding waarin de presentatie van Spong in een wat breder perspectief werd geplaatst.

Hieronder volgt de - op een enkel detail verduidelijkte - tekst van de inleiding, aangevuld met (links naar) informatie over de zaak die in het boek ‘De Breuk’ wordt besproken (de Nuenense moordzaak).

Dames en heren, goedenavond.

Allereerst wil ik de organisatie complimenteren met het onderwerp van vanavond: ‘de verdediging en het bewijs in moordzaken’.

Daar is over nagedacht.

Dat het onderwerp in ieder geval zeer aanspreekt, blijkt wel uit het grote aantal studenten dat bereid is hun vrije vrijdagavond ervoor op te offeren. En zelfs het openbare college van Robbert Dijkgraaf over Einstein te laten schieten om er bij te zijn vanavond, hier in de Beurs.

Het onderwerp blijkt zelfs zo aan te slaan dat de zaal (vanaf het moment dat de inschrijving was geopend) al binnen twee dagen compleet was volgeboekt.  

Toch ben ik bang dat Meester Spong me straks op de vingers tikt, omdat ik een causaal verband aanneem tussen het onderwerp van vanavond en de grote belangstelling, dat er in feite helemaal niet is. En dat ik me schuldig maak aan één van de meest bekende denkfouten: de drogreden ‘cum hoc, ergo propter hoc’. D.w.z. de veronderstelling dat als twee dingen tegelijkertijd plaatsvinden, er ook wel een causaal verband zal zijn, bijvoorbeeld: omdat zoveel toeval eenvoudigweg niet kan bestaan.

Anders gezegd: misschien is er wel een hele andere oorzaak voor de grote opkomst van vanavond. Een alternatief scenario dat wellicht veel meer voor de hand ligt.

We zullen het straks zien. 

Het gaat – als gezegd – vanavond onder andere over bewijskwesties in moordzaken.

Om dit onderwerp – en natuurlijk ook beide sprekers – bij u te introduceren, zal ik een korte inleiding houden, voordat ik beide sprekers het woord geef.

Beschouwt u dat maar als het voorprogramma, in afwachting van de echte artiesten:

‘Leuk om te horen, maar blij dat het voorbij is’.  

Ik beloof u dat ik me de rest van de avond bescheiden en dienstbaar zal opstellen. Het wordt dus geen college-tour à la Twan Huys en geen ‘De wereld draait door’ à la Matthijs van Nieuwkerk.

En ik zal er ook niet voortdurend – als een soort Arie Boomsma – bij de sprekers en vragenstellers op aandringen hun punt te maken. We spreken meteen maar even af dat u dat gewoon doet.

Ik zal dus zoveel mogelijk op de achtergrond blijven om de vragenstellers, maar vooral ook beide sprekers, optimaal tot hun recht te laten komen. Want ik moet bij nader inzien maar aannemen dat u eigenlijk alleen voor hen bent gekomen. 

Dames en heren. Het strafproces heeft veel weg van een parcours met valkuilen en andere hindernissen, waarin op zijn minst een aantal sprongen moet worden gemaakt om het doel, de eindstreep halen.

En ik sla waarschijnlijk de plank niet heel erg mis als ik zeg dat ook gedreven, vindingrijke of zelfs geslepen advocaten door het OM wel eens als een lastige hindernis worden beschouwd. Ik hoop zo meteen aan te tonen dat dat een verkeerde voorstelling van zaken is. En dat het OM en de advocatuur niet elkaars tegenstanders zijn, maar meer twee kanten van dezelfde medaille. 

Maar eerst iets over de sprongetjes in het strafproces en de valkuilen en andere hindernissen waarmee rekening moet worden gehouden. 

Om te beginnen: enkele welbekende valkuilen, de zogenaamde ‘cognitieve instincten’ van de mens, ‘instink(t)ers’ dus, die voor de waarheidsvinding zeer risicovol kunnen zijn, zoals confirmation bias, hind sight bias, belief perseverance, positive testing strategies, en allerlei andere geleerde termen die we daar nog aan toe kunnen voegen. In gewone taal: de koker- of tunnelvisie dus.  

Daarnaast zijn er de hindernissen in de sfeer van capaciteitstekorten (denk aan de beperkte menskracht, middelen, deskundigheid en andere randvoorwaarden).

Voorts: allerlei andere manco’s die in de weg kunnen staan aan een deugdelijke en juiste (al dan niet wetenschappelijke en/of statistisch verantwoorde) beoordeling van het bewijsmateriaal. Denk daarbij aan elkaar tegensprekende deskundigen, aan wetenschappelijke inzichten die nog onvoldoende zijn uitgekristalliseerd, enzovoort.  

Om dergelijke hindernissen het hoofd te bieden, worden tegenwoordig steeds meer en strengere kwaliteitseisen gesteld aan forensische deskundigen, en worden ingewikkelde methoden ontwikkeld, zoals de Baysiaanse methode die tegenwoordig nogal populair is, en andere (voor een eenvoudige jurist als ikzelf vaak moeilijk te vatten) methoden die zijn ontleend aan de ‘Evidence Science’, zoals de methode van Wigmore. 

Daarnaast, en niet in de laatste plaats, zijn er de hindernissen en drempels die we zelf welbewust hebben opgeworpen. Dat wil zeggen: de waarborgen die voortvloeien uit de grondrechten en andere fundamentele beginselen van het strafprocesrecht; m.a.w.: de beginselen van behoorlijke procesorde en de beginselen van ‘procedurele rechtvaardigheid’.

Zo hebben we aanvaard dat het in een beschaafde samenleving nu eenmaal ontoelaatbaar is om bewijs te vergaren door middel van folterpraktijken en andere pressiemiddelen. Nog afgezien van de onbetrouwbaarheid van het daardoor verkregen bewijs. 

En ten slotte, niet te vergeten, de belangen van derden, zoals slachtoffers, die er aan in de weg kunnen staan dat strafprocesrechtelijk het onderste uit de kan wordt gehaald om koste wat kost de waarheid boven tafel te krijgen.  

Wat betreft de sprongetjes in het parcours, levert – in ingewikkelde zaken – vooral het sprongetje van de bewijsmiddelen naar de bewezenverklaring (dat wil zeggen de overtuiging van de rechter dat de verdachte het feit heeft gepleegd) de meeste hoofdbrekens op.

Maar we moeten ook niet te licht denken over het sprongetje van de bewezenverklaring naar de strafbaarheid van het feit en van de dader. Dat wil zeggen: het sprongetje tussen beide hoofdfuncties van het strafproces: de feitelijke waarheidsvinding en de normatieve waardering van de bewezen waarheid en de daarop gefundeerde normatieve afrekening. Het grote risico daarbij is dat het sprongetje tussen de waarheidsvinding en de daaropvolgende normatieve waardering van de bewezen waarheid, onwenselijke vormen van kruisbestuiving met zich mee kan brengen, waardoor beide functies elkaar wederzijds vertroebelen. 

Wat betreft het sprongetje van de bewijsmiddelen naar de bewezenverklaring moet worden erkend dat een bewezenverklaring nooit met 100% wetenschappelijke zekerheid garandeert dat de verdachte het ten laste gelegde feit ook daadwerkelijk heeft gepleegd. Dat is inherent aan ons strafproces. We moeten noodgedwongen aanvaarden dat er altijd een bepaalde onzekerheidsmarge overblijft. Maar het is wel een opdracht om die aanvaardbare onzekerheidsmarge (het sprongetje dus) zo klein mogelijk te houden; en er voorts voor te waken dat de andere functie van het strafrecht (de normatieve afrekening, die tegenwoordig nogal eens samen lijkt te vallen met de maatschappelijke verontwaardiging), de bewijsvraag te zeer beïnvloedt. Zodat de voorwaarden voor strafbaarheid die moeten worden bewezen, (zoals het vereiste opzet, de voorbedachte raad, het causale verband, de bewuste en volledige samenwerking bij medeplegen, en noem maar op) ook daadwerkelijk worden vastgesteld en niet al op voorhand al te gemakkelijk worden aangenomen of zelfs worden toegerekend vanwege de veronderstelde ernst van het feit.  

Het zal inmiddels wel algemeen bekend zijn dat Meester Spong geregeld op een vaak zeer vindingrijke en creatieve manier (en niet zelden met succes) heeft geprobeerd allerlei ‘sprongetjes’ tussen de bewijsmiddelen en de bewezenverklaring, en tussen de bewezenverklaring en de strafbaarheid van de dader, onderuit te halen.

Ik zou dat, als een soort eerbetoon aan Gerard Spong, Spongetjes willen noemen.

Ik denk dat het wat te ver voert om de wapenfeiten van de andere spreker van vandaag, meester Dijkstra, ‘Henkies’ of ‘Dijkies’ te noemen. Hij zal daar niet echt op zitten te wachten. En daarnaast kan ik niet zo snel een leuke alliteratie of rijmwoord bedenken, zoals bij sprongetjes en spongetjes, dus beperk ik me – met uw welnemen, Mr. Dijkstra – maar tot Spongetjes. 

Maakt dat alles Mr. Spong nu tot tegenstander van het OM, in dit geval in de persoon van Mr. Dijkstra?

Allerminst.

Beide partijen dienen de waarheid. Al staat bij de advocaat de waarheidsvinding niet voorop, maar het belang om zijn cliënt uit handen van de overheid te krijgen/houden, toch draagt ook het eenzijdig behartigen van de belangen van de cliënt, en in dat verband het recht op tegenspraak, bij tot de materiële waarheidsvinding. Het draagt in ieder geval bij tot de vereiste mate van overtuiging, of het ontbreken daarvan, dat de verdachte schuldig is (dat alles is ook de ratio van het Anglo-Amerikaanse partijenproces: ‘de waarheid’ is een betrekkelijk begrip, maar de waarheid wordt het dichtst benaderd en wordt dus het best gediend door een contradictoire rechtsstrijd tussen de betrokken partijen: het OM en de verdediging).

Kortom: beide partijen dragen ertoe bij dat de aanvaardbare onzekerheidsmarge in het bewijsrecht zo klein mogelijk wordt gehouden.

Bij beide partijen staat voorts voorop dat onschuldige burgers zo min mogelijk worden lastig gevallen door de bestraffende overheid, en zeker niet onschuldig worden bestraft.

In dat verband streven beide partijen ernaar de bekende valkuilen te omzeilen en procedurele rechtvaardigheid na te streven met in achtneming van de fundamentele strafprocesrechtelijke waarborgen.

En de meest kenmerkende taak van de advocaat (d.w.z. tegenspraak genereren) lijkt zelfs niet meer te zijn voorbehouden aan de advocatuur. Ook binnen het OM is er al enige tijd sprake van verbeterprogramma’s en in dat verband (als het ware van de advocatuur overgenomen) de tegenspraak: het in eigen kring proberen onderuit te halen van hypotheses en aannames die niet voldoende evidence based zijn, zodat de tenlastelegging die uiteindelijk de deur uit gaat, niet op drijfzand rust.

Zo bezien lijkt het OM leentjebuur te spelen bij de advocatuur, en is de advocaat in zekere zin (wat betreft de materiële waarheidsvinding en de waarborgen voor de verdachte) tevens ‘officer of the court. Dat wil zeggen dat hij een factor van betekenis kan spelen bij de vorming van de overtuiging van de rechter dat de verdachte wel of niet schuldig moet worden geacht.

Maar omdat dat hier vloeken in de kerk zou zijn, haast ik me daaraan toe te voegen dat er nog steeds grote verschillen zijn. 

Ik daag beide heren dan ook uit om – in het licht van het gemeenschappelijk belang dat ze beide (gewild of ongewild) dienen – die verschillen in benadering en visie nog eens heel precies uit de doeken te doen. En aan te tonen op welke ‘de hun kenmerkende, specifieke wijze’ zij denken bij te dragen aan het doel van het strafproces: het nemen van in alle opzichten adequate beslissingen.  

Dat doen we vanavond aan de hand van een nogal bizarre zaak, die (achteraf bezien kennelijk onterecht) bekend staat als de Nuenense moordzaak, waarin alles er op wees dat de verdachte zijn vrouw had omgebracht. Maar ondanks zijn leugenachtige verklaringen over de verdwijning van zijn vrouw, en ondanks dat gebleken was dat hij het lichaam van zijn vrouw had begraven in zijn tuin en later onder het huis van zijn broer had ingemetseld (omdat hij haar – naar zijn zeggen – niet los kon laten), kon na grondig onderzoek door enkele – door Spong ingeschakelde – gezaghebbende deskundigen, de ten laste gelegde wurging in tweede instantie tóch niet overtuigend worden bewezen. Volgens sommigen overigens omdat het lichaam te lang begraven was geweest.

Er volgde vrijspraak in hoger beroep.

Dat alles is terug te lezen in het boek van de hand van Gerard Spong, getiteld ‘De Breuk’, waarvan u straks een gesigneerd exemplaar kunt aanschaffen. 

Voor de één is het boek een verzameling leugens en bij elkaar verzonnen halve waarheden. En vooral een staaltje van zelfverheerlijking dat het beeld bevestigt dat advocaten er niet voor terugdeinzen de trukendoos open te trekken om zelfs moordenaars uit de cel te houden, en daar nog over te willen opscheppen ook.

Voor anderen is deze zaak het bewijs van de noodzaak van vakbekwame en gedreven advocaten, die er – zakelijk en zonder opgeheven vingertje of morele claims – eer in leggen om van een hopeloze zaak een winbare zaak te maken, en er alles aan willen doen om rechterlijke dwalingen (althans dwalingen ten nadele van de cliënt) te voorkomen en daarmee tevens het OM scherp houden. Die daar met recht trots op mogen zijn, en waarvan anderen nog iets kunnen opsteken ook. 

U mag er straks zelf uw eigen oordeel over vormen, na de discussie tussen Gerard Spong en Henk Dijkstra en nadat u ook zelf in de gelegenheid bent gesteld uw vragen op hen af te vuren. 

Maar eerst geef ik nu het woord aan Gerard Spong, door sommigen ook wel de ‘meester van het woord’ genoemd, de man die gedurende zijn werkzame leven maar liefst 2 keer is geëerd met een Liber Amicorum. Het eerste ter gelegenheid van zijn 25-jarige jubileum als advocaat, met als veelzeggende titel ‘Homo advocatus’. En het tweede, onlangs nog, ter gelegenheid van zijn 40-jarige jubileum, met als titel ‘Meesterlijk’.

Dames en heren, zoals dat tegenwoordig heet: laat het horen voor Mr. Gerard Spong.

Zie voor foto's:

http://www.simonvanderaa.nl/activiteit/lezing-mr-spong-verdediging-en-bewijs-moordzaken/#fotos

Aanvullende informatie over De Nuenense moordzaak:

‘Dokter dood’ Edwin ten W., zou zijn Filipijnse vrouw hebben omgebracht en ook betrokken zijn geweest bij de latere dood van de au pair van het gezin.

Zijn verweer was dat zijn vrouw zichzelf van het leven had beroofd door bij zichzelf een plastic zak over het hoofd te trekken en dicht te knopen.

Die voorstelling van zaken wordt door sommigen als onzin bestempeld, omdat elk mens bij ademnood de plastic zak in een reflex van zijn hoofd zou trekken, behalve als er slaapmiddelen of andere verdovende middelen zouden zijn gebruikt. Daarvan is niets gebleken.

Omdat hij haar – naar eigen zeggen – niet los kon laten, heeft hij haar vervolgens begraven in de tuin en later ingemetseld onder het huis/garage van zijn tweelingbroer. 

Spong heeft zich – na het telefoontje uit Oslo van de verdachte, met het verzoek om hem te verdedigen – ingezet om van een ‘hopeloze zaak’ een ‘winbare zaak’ te maken door het medisch dossier grondig te bestuderen en openingen te zoeken.

Die vond hij nadat hij Chrisopher Milroy (een gezaghebbend forensisch patholoog van Scotland Yard) had ingeschakeld, alsmede  Dr. De Bond, radioloog uit Maastricht (en nog enkele andere deskundigen).

Zij constateerden (na onderzoek aan het strottenhoofd van de vrouw) dat er geen aanwijzingen te vinden waren (ook geen beschadigingen aan het strottenhoofd die in eerste instantie waren geconstateerd/verondersteld door een – door het NFI – ingeschakelde deskundige) die op wurging wezen. Volgens sommigen waren dergelijke aanwijzingen niet meer te vinden omdat het lichaam te lang begraven was geweest.

De verdachte is overigens wel veroordeeld wegens bezit van kinderporno en het verbergen/ begraven van het lijk.

Mogelijke vragen:

Had het OM niet – gegeven het ‘circumstantial evidence’, zoals verdachtes leugenachtige verklaringen, het feit dat hij het lichaam van zijn vrouw had ingemetseld, zijn ‘levenswandel’, etc. – subsidiair een alternatief scenario ten laste kunnen leggen? (bijv. dat de verdachte zijn vrouw zelf een plastic zak over het hoofd had getrokken). Of was al op voorhand duidelijk dat dat evenmin te bewijzen viel.

Voorts wordt wel gesteld (vgl. P.R. de Vries) dat de deskundigen in tweede instantie (inderdaad) geen zinnig woord konden zeggen over de doodsoorzaak, mede omdat het lichaam daarvoor al te lang begraven was geweest. Maar dat dat natuurlijk niet uitsluit dat de verdachte het ten laste gelegde feit inderdaad heeft gepleegd.

Dat hij het gedaan heeft, kon niet worden bewezen. Maar met de vrijspraak is evenmin bewezen dat hij het niet heeft gedaan (mede in het licht van het ‘circumstantial evidence’). Wat rest is een ‘gestigmatiseerde’ verdachte die er mee zal moeten leven dat velen nog steeds overtuigd zijn van zijn schuld. Je zult maar een verdachte zijn die het inderdaad niet gedaan heeft, maar door velen toch voor schuldig wordt gehouden. Maar ook: je zult maar een verdachte zijn die is vrijgesproken maar het wel heeft gedaan, en die (dus) tot in lengte van dagen nog een mogelijke ‘herziening ten nadele’ boven het hoofd hangt.

Links naar achtergrondinformatie

Uitspraak Hof

http://uitspraken.rechtspraak.nl/inziendocument?id=ECLI:NL:GHSHE:2007:BA2386&keyword=vrijspraak

Conclusie A.G. Vellinga

http://uitspraken.rechtspraak.nl/inziendocument?id=ECLI:NL:PHR:2010:BL5540

Berichtgeving Omroep Brabant

http://www.omroepbrabant.nl/?news/194181812/Peter+R.+de+Vries+kritisch+over+boek+moord+Nuenense+Bebe+Paña.aspx

http://www.omroepbrabant.nl/?news/64924692/Twaalf+jaar+voor+doodslag+Filipijnse.aspx

http://www.omroepbrabant.nl/?news/80458802/Vrijspraak+in+zaak+Fatima+Pa+241;a.aspx

http://www.omroepbrabant.nl/?news/165140522/Dubieuze+rol+Edwin+ten+Winkel+in+dood+van+au+pair.aspx

Column

http://tonkolumn.blogspot.nl/2013/05/87-column-gerard-spong-de-breuk-dwdd.html

De Wereld Draait door

http://dewerelddraaitdoor.vara.nl/media/235756

Oog in oog (Sven Kockelmann)

http://www.uitzendinggemist.nl/afleveringen/1347762

Bericht Elsevier

http://www.elsevier.nl/Nederland/blogs/2013/6/Vermoordde-dokter-Edwin-ten-W-zijn-Filipijnse-echtgenote-1278298W/

Beschrijving inhoud van het boek De Breuk  (G. Spong)

http://www.eci.nl/boeken/de-breuk-gerard-spong-9789460036682?gclid=CISwgubd-roCFchY3godg24AeQ